Η Βυζαντινή Νάξος

Μονή Αγ. Ελευθερίου. Το μοναστήρι του Αγίου Ελευθερίου βρίσκεται στη νότια πλευρά του χωριού Σαγκρί. Αποτελείται από το καθολικό και από το κυρίως μοναστηριακό διώροφο συγκρότημα,
που χρησίμευε για κατοικία των μοναχών και αργότερα λειτούργησε ως σχολή κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Στο τέμπλο της μονής υπάρχουν ενδιαφέρουσες εικόνες όπως του Αγίου Ελευθερίου, του Παντοκράτορος, του Αγίου Αρτεμίου, καθώς και της Παναγίας Ελεούσας. Το μοναστήρι περιλαμβάνει αποθήκες, κελλιά και μια μεγάλη αίθουσα, που παλαιά λειτουργούσε σαν αίθουσα διδασκαλίας και βιβλιοθήκη.

Στον κάμπο της Αγιασσού, έξω από το Σαγκρί βρίσκεται η Μονή Τίμιου Σταυρού ή Πύργος Μπαζαίου. Το όνομα τoυ παρακείμενου χωριού προέρχεται από παραφθορά του Sainte Croix, που είναι η γαλλική ονομασία του Τίμιου Σταυρού. Το δεύτερο όνομα (πύργος Μπαζαίου), το έλαβε από την οικογένεια στην ιδιοκτησία της οποίας βρίσκεται το οίκημα. Η μονή κτίστηκε περίπου το 1600 και αρχικά στέγασε το μοναστήρι του Τιμίου Σταυρού μέχρι τις αρχές του 19ου αιώνα, οπότε και εγκαταλείφθηκε οριστικά από τους μοναχούς. Το 1834 πέρασε στην ιδιοκτησία του τότε Ελληνικού κράτους και για πολλά χρόνια στη συνέχεια φιλοξένησε οικογένειες αγγειοπλαστών που ζούσαν και είχαν και τα εργαστήριά τους στο χώρο. Περίπου στα τέλη του 19ου αιώνα, εκποιήθηκε από το Ελληνικό Δημόσιο και αγοράστηκε από την οικογένεια Μπαζαίου, στους απογόνους της οποίας ανήκει έως σήμερα. Ο Πύργος Μπαζαίου έχει αναστηλωθεί και κάθε καλοκαίρι φιλοξενεί πολιτιστικές εκδηλώσεις.

Η Παναγία Πρωτόθρονος στο Χαλκί, είναι μία από τις σημαντικότερες εκκλησίες του νησιού.Κτίστηκε στην παλαιοχριστιανική εποχή ως τρίκλιτη ξυλόστεγη βασιλική, και τον 9ο αιώνα μετατράπηκε σε σταυροειδή εγγεγραμμένη με τρούλο. Υπάρχουν και δύο πρόσθετα κλίτη που κτίστηκαν μεταγενέστερα. Στο εσωτερικό της σώζονται 5 στρώματα τοιχογραφιών: παλαιοχριστιανικών χρόνων, ανεικονικές του 9ου αιώνα, του 10ου, 11ου, και 13ου αιώνα.

Σε μικρή απόσταση από τη Μονή, στο δρόμο προς το Χαλκί, βρίσκεται μια από τις αρχαιότερες εκκλησίες της Νάξου, η Παναγία Δροσιανή. Ο ναός, που παλιά υπήρξε καθολικό μοναστηριού, έχει μοναδική αρχιτεκτονική, με γυμνή λιθοδομή, τρίκογχο κωνικό δώμα με τρούλο και τρία μονόχωρα παρεκκλήσια με τρούλους στη βόρεια πλευρά. Μερικές από τις τοιχογραφίες που έχουν διασωθεί, χρονολογούνται στον 6ο αιώνα και θεωρούνται από πολλούς μελετητές οι παλαιότερες των Βαλκανίων, ενώ οι υπόλοιπες ανήκουν στην περίοδο από τον 11ο έως τον 14ο αιώνα. Σύμφωνα με κάποιες από αυτές, ονομάστηκε Δροσιανή γιατί «δρόσιζε», ίδρωνε δηλαδή κάθε φορά που οι κάτοικοι της Μονής απειλούνταν από κάποιο κίνδυνο, ενώ σύμφωνα με κάποια άλλη εκδοχή το όνομα αποδίδεται στο ότι η Παναγία ευλόγησε με τη χάρη της τον τόπο, χαρίζοντας του πολλά νερά και συνεπώς δροσιά.

Η Μονή Φωτοδότη βρίσκεται βόρεια του οικισμού Δανακός και είναι το αρχαιότερο και ίσως και το σημαντικότερο καστρομονάστηρο της Νάξου.Σε υψόμετρο περίπου 500 μέτρων. Το μοναστήρι κτίστηκε στα ερείπια παλαιοχριστιανικής τρίκλιτης κιονοστήρικτης βασιλικής του 6ου αιώνα, και αποτελείται από δύο ορόφους.Στο ισόγειο βρίσκεται τρίκλιτος ναός με τρούλο που στηρίζεται σε τέσσερις μαρμάρινους κίονες, και τέμπλο επίσης μαρμάρινο με βυζαντινά γλυπτά και ανάγλυφα. Οι διάκοσμοι του τέμπλου και των τοιχογραφιών του ναού, χρονολογούνται στην περίοδο της Εικονομαχίας, για αυτό και η ανέγερσή του τοποθετείται στον 9ο μ.Χ. αιώνα. Η πρόσβαση στον πρώτο όροφο γίνεται από μια πρόσθετη εξωτερική πέτρινη σκάλα. Στο κέντρο του ορόφου πάνω από τον ναό, υπάρχει αίθριο στο οποίο δεσπόζει ο τρούλος της εκκλησίας, ενώ περιμετρικά βρίσκονται το αρχονταρίκι και σε ψηλότερα επίπεδα τα κελιά των μοναχών. Επίσης υπάρχουν πολεμίστρες και επάλξεις. Ο Ναός είναι αφιερωμένος στη Μεταμόρφωση του Σωτήρος.

Η Μονή της Αγιάς είναι κτισμένη σε ειδυλλιακή τοποθεσία με υψόμετρο 220 μ, και απέχει περίπου 6 χλμ από τον Απόλλωνα. Το καθολικό της, είναι τρίκλιτη καμαροσκεπής βασιλική, της οποίας τα κλίτη χωρίζονται από πεσσοστήρικτες τοξοστοιχίες, τεχνοτροπία που συνηθίζεται σε θρησκευτικά μνημεία των πρώιμων βυζαντινών χρόνων. Στο προαύλιο υπάρχει πηγή που περιστοιχίζεται από τεράστιους αιωνόβιους πλάτανους.

Η Μονή Φανερωμένης Νάξου, με μορφή ενετικού πύργου είναι κτισμένη σε ύψωμα και δεσπόζει σε όλα τα βορειοδυτικά παράλια της Νάξου. Η ακριβής χρονολογία της ίδρυσης της είναι άγνωστη, τοποθετείται όμως γύρω στον 14ο αιώνα. Στα τέλη του 16ου αιώνα, μετά από σχετική απόφαση του Οικουμενικού Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Θεολήπτου του Α΄, ανακηρύχθηκε σταυροπηγιακή μονή με συνέπεια να έχει ειδικά προνόμια στην περίοδο της Τουρκοκρατίας.