Η αρχαία Νάξος

Η Πορτάρα είναι το σήμα κατατεθέν της Νάξου. Είναι μια τεράστια μαρμάρινη πύλη, υπόλειμμα ενός ναού του Απόλλωνα του 530 π.Χ., που έμεινε ημιτελής στην κατασκευή του. Αποτελείται από 4 κομμάτια μαρμάρου βάρους 20 τόνων. Βρίσκεται πάνω στο νησάκι «Παλάτια» στην είσοδο του λιμανιού της Νάξου. Άρχισε να κτίζεται από τον τύραννο Λύγδαμι τον 6 αι. π.Χ. Ιωνικού ρυθμού, είχε μήκος 59 μ. και πλάτος 28 μ., ενώ η είσοδός του βρισκόταν στην δυτική πλευρά γεγονός ασυνήθιστο σε ναούς τέτοιου τύπου.Η μνημειώδης πύλη που σώζεται σήμερα οδηγούσε από τον πρόδρομο στο σηκό του ναού και αποτελείται από τέσσερα μαρμάρινα τμήματα βάρους δεκάδων τόνων. Τριγύρω διακρίνονται ίχνη από τα θεμέλιά του καθώς και τα θεμέλια της περιμετρικής κιονοστοιχίας που δεν ολοκληρώθηκε ποτέ.Τον 6ο ή 7ο αιώνα οι χριστιανοί έκτισαν εκκλησία πάνω στα ερείπια του με εγγεγραμμένη αψίδα.

Κάτω από την πλατεία της Μητρόπολης, στη βόρεια πλευρά του λιμανιού, αποκαλύφθηκε από τις ανασκαφές ένα κομμάτι της μυκηναϊκής πόλης της Νάξου, η οποία χρονολογείται το 1300 π.Χ.Πρόκειται για ένα κομμάτι της αρχαίας αγοράς και του οικισμού. Μέρος του αρχαιολογικού χώρου έχει διαμορφωθεί κατάλληλα ως Επιτόπιο Αρχαιολογικό Μουσείο και αποτελεί πόλο έλξης των τουριστών της Νάξου.

Ιερό του Διονύσου. Στη θέση Ύρια, νότια της πόλης της Νάξου, στο κέντρο της εύφορης υγρής κοιλάδας του Λιβαδιού,λειτούργησε από τον 14o  π.Χ. αι. έως και την περίοδο της Ρωμαιοκρατίας ένα από τα σπουδαιότερα ιερά της πόλεως των Ναξίων, αφιερωμένο στο Διόνυσο. Η λατρεία από τη Μυκηναϊκή εποχή (14ος π.Χ. αι.) έως τη Μεσογεωμετρική περίοδο (800-750 π.Χ.) ήταν υπαίθρια. Ακολούθησε η οικοδόμηση τεσσάρων διαδοχικών κτηρίων, στην ίδια θέση και με τον ίδιο προσανατολισμό, τα οποία εξυπηρέτησαν τις ολοένα αυξανόμενες ανάγκες των πιστών σε μια περιοχή με εξαιρετικές γεωμορφολογικές δυσκολίες λόγω του ελώδους χαρακτήρα της.Σήμερα έχει αποκατασταθεί  η τελευταία φάση, ο μνημειώδης ναός της Αρχαϊκής εποχής (580π.Χ.).Ο ναός αυτός μετατράπηκε σε χριστιανική Βασιλική στο 5ο-6ο μ.Χ. αιώνα.

Ναός Απόλλωνα και Δήμητρας – Γύρουλας. Στο χαμηλό λόφο που δεσπόζει στις αρχές μιας εύφορης κοιλάδας στην περιοχή Γύρουλας, νότια του χωριού Σαγκρί, ξεκίνησε στον 8ο π.Χ. αι. μια  υπαίθρια λατρεία θεοτήτων της φύσης. Στην ίδια θέση κατά τον ύστερο 6ο π.Χ. αι. οικοδομήθηκε μνημειώδης ολομάρμαρος ναός. Το ιερό σύμφωνα με διάφορες ενδείξεις ήταν αφιερωμένο στον Απόλλωνα, τη Δήμητρα και την Κόρη. Κατά την Παλαιοχριστιανική περίοδο (στον 5ο – 6ο αι. μ.Χ.), ο αρχαίος ναός μετατράπηκε σε Βασιλική. Έως τον 8ο μ.Χ. αι., οπότε ο χώρος εγκαταλείφθηκε, γύρω του αναπτύχθηκαν διάφορες εργαστηριακές εγκαταστάσεις για την παραγωγή λαδιού, κρασιού και κεραμεικών. Αργότερα η λατρεία συνεχίστηκε στο μικρό ναό, αφιερωμένο στον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο, που οικοδομήθηκε στην αψίδα της ερειπωμένης Βασιλικής. Λίγα μέτρα από τον αρχαιολογικό χώρο βρίσκεται το μουσείο με τα σημαντικότερα κινητά ευρήματα και αρχιτεκτονικά μέλη από την ανασκαφή του ιερού.

Οι Νάξιοι ήδη στην Αρχαϊκή εποχή, όταν τύραννος ήταν ο Λύγδαμις (550-524 π.Χ.), εκμεταλλεύτηκαν τις  πηγές νερού στην περιοχή του Φλεριού Μελάνων ώστε να επιλύσουν το πρόβλημα ύδρευσης της αρχαίας πόλεως της Νάξου. Το πρώτο, αρχαϊκό (του ύστερου 6ου π.Χ. αι.), υδραγωγείο ήταν κατασκευασμένο από πήλινους σωλήνες τοποθετημένους σε τάφρο. Το δεύτερο κατασκευάστηκε στην εποχή της Ρωμαιοκρατίας, και αποτελείται από κτιστό με υδραυλικό κονίαμα αγωγό, με υπόγεια και υπέργεια τμήματα. Και τα δύο υδραγωγεία, ακολουθώντας κοινή διαδρομή, ξεκινούσαν από πηγή σε περιβόλι στο Φλεριό διέσχιζαν απόσταση 11 χιλιομέτρων και κατέληγαν στην πόλη της Νάξου.

Στο κέντρο της ίδιας περιοχής του Φλεριού, λίγα μέτρα πάνω από τις πηγές του αρχαίου υδραγωγείου βρίσκεται ιερό αφιερωμένο σε γυναικεία θεότητα της ευφορίας της γης και στους δίδυμους γίγαντες Ώτο και Εφιάλτη. Εδώ η λατρεία ξεκίνησε περί το 800 π.Χ. και συνεχίστηκε με ένταση έως και τον 6ο π.Χ. αι. Το ιερό υπήρξε αγαπημένος τόπος λατρείας των λατόμων που εργάζονταν στα γειτονικά λατομεία μαρμάρου.

Στην ευρύτερη περιοχή του Φλεριού έχει εντοπιστεί επίσης ένας από τους δύο σημαντικότερους πυρήνες εξόρυξης ναξιακού μαρμάρου στην αρχαιότητα.  Η περιοχή φιλοξενεί δύο ημίτελή ανδρικά γυμνά αγάλματα (κούρους) υπερφυσικών διαστάσεων, τα οποία χρονολογούνται στο πρώτο μισό του 6ου αι. π.Χ. Και στις δύο περιπτώσεις κατά τη μεταφορά τους από τις πλαγιές του λατομείου προς την κοιλάδα του ποταμού κάποιο ατύχημα έγινε αφορμή να σπάσει τμήμα τους (στον κούρο στο Φαράγγι στα σκέλη, στον κούρο στο Φλεριό στο δεξιό πόδι) με αποτέλεσμα να εγκαταλειφθούν.

Το σημαντικότερο μνημείο της περιοχής του Φιλωτίου είναι ο θρυλικός Πύργος του Χειμάρρου. Κτισμένος στην κορυφή ενός λόφου που βρίσκεται στο δρόμο προς τον Καλαντό, χρονολογείται στα τέλη του 4ου π.Χ. αιώνα και θεωρείται δείγμα της ελληνιστικής αμυντικής αρχιτεκτονικής.